شاید شما هم علامت دایره‌ای که حرف C در آن است را روی بعضی کتاب‌های نشر نوین دیده‌اید. این علامت کوچک اما در عین حال بسیار مهم نشان جهانی کپی رایت یا حق تکثیر است که به ناشر یا پدیدآورنده، اجازۀ نشر و کپی‌برداری انحصاری آثارشان را می‌دهد.
قانون بین‌المللی کپی رایت برای حفاظت از دستاوردهای فکری تدوین شده و در صنعت جهانی نشر کتاب نیز حائز اهمیت است. در این مقاله تلاش می‌کنیم به مزیت‌های وجود چنین قوانینی و همچنین به مسیری که در نشر نوین تا امروز سپری کردیم بپردازیم.
نگاهی به تاریخچۀ پیدایش کپی رایت
تا اوایل قرن هجدهم میلادی و پیش از اختراع ماشین چاپ، قانونی تحت عنوان قانون کپی رایت وجود نداشت و به دلیل محدود بودن حجم آثار ادبی و هنری و سخت بودن تکثیر آثار به‌صورت انبوه، پدیدآورندگان دغدغۀ به سرقت رفتن آثارشان را نداشتند.
پس از انقلاب صنعتی و همزمان با اختراع ماشین چاپ، صنعت نشر شکل دیگری به خود گرفت و رفته رفته ابزارهایی برای کپی‌برداری از آثار به وجود آمدند. مفهوم کپی رایت نیز در همین دوران شکل گرفت که از همان زمان در صنعت چاپ کتاب بسیار مورد توجه قرار گرفت.
قوانین بین‌المللی کپی رایت
قانونی به نام حق نشر بین‌المللی وجود ندارد که به صورت خودکار از نوشته‌های همۀ نویسندگان در سراسر جهان محافظت کند. بلکه در هر کشوری قوانین متفاوتی حاکم است که دلیل آن نیز قوانین متفاوت در هر کشور و گاهی عدم درک اهمیت حق تکثیر از سوی برخی کشورهاست. با وجود تمامی این چالش‌ها و عدم همکاری برخی مجامع، بیشتر کشورها با عضویت در معاهده‌ها و کنوانسیون‌های بین‌المللی به ساکنان دیگر کشورها این اطمینان را می‌دهند که محافظ آثار کشورهای دیگر در کشورشان هستند و انتظار چنین رفتاری را نیز از دیگر کشورهای عضو دارند.
در زمینۀ حمایت جهانی از مالکیت معنوی آثار سه قرارداد مهم وجود دارد که به معرفی هر کدام می‌پردازیم؛
کنوانسیون برن (۱۸۸۶)
کنوانسیون برن معاهده‌ای بین‌المللی برای حمایت از آثار ادبی و هنری است. طبق این قرارداد کشورهای عضو کنوانسیون باید آثار پدیدآورندگان سایر کشورهای عضو را همچون آثار پدیدآورندگان کشور خود تحت حمایت کپی رایت قرار دهد.
میثاق جهانی کپی رایت (۱۹۵۲)
این کنوانسیون به وسیله یونسکو و برای کشورهایی شکل گرفت که با بعضی از جنبه‌های کنوانسیون برن مخالف بودند ولی تمایل داشتند در معاهده‌ای بین‌المللی با موضوع کپی رایت عضو باشند.
موافقت‌نامه تریپس (۱۹۹۴)
موافقت‌نامه تریپس موافقت‌نامه‌ای بین‌المللی است که سازمان تجارت جهانی، مدیریت و اجرای آن را بر عهده دارد و شامل کشورهای این سازمان می‌شود. این موافقت‌نامه استانداردهای جهانی حداقلی را برای قوانین مربوط به مالکیت فکری تعیین می‌کند.
آیا در ایران قانونی به نام کپی رایت وجود دارد؟
احتمالا زمانی که در بالا به کشورهای حامی مالکیت معنوی اشاره کردیم، شما نیز در ذهنتان به عضویت یا عدم عضویت ایران در معاهده‌های بین‌المللی کپی رایت فکر کرده‌اید؛ همچون ما که در ابتدای مسیر نشر نوین چنین سوالی را در ذهن داشتیم. ایران عضو هیچکدام از کنوانسیون‌ها و قراردادهای بین‌لمللی در حوزۀ کپی رایت نیست و به همین دلیل آثاری که در دیگر کشورها تولید شده‌اند در ایران مورد حمایت قرار نمی‌گیرند.
البته در ایران قانونی تحت عنوان «قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان» وجود دارد تا اگر کسی بخشی از اثر یا تمام قسمت‌های آثار تولید شده در ایران را بدون اجازۀ صاحب اثر منتشر کرد، مورد پیگرد قانونی قرار گیرد.
همانطور که پیش از این نیز اشاره کردیم، چنین حقی برای نویسندگان و ناشران خارجی تقریبا وجود ندارد و فقط زمانی از حقوق پدیدآورندۀ خارجی حمایت خواهد شد که اثر برای اولین بار، در ایران منتشر شود.
تصور کنید تمام کشورها تنها به حقوق صاحبان اثر در کشورشان توجه کنند اما صاحبان خارجی آثار را مورد حمایت قرار ندهند. به نظر ما خلق آثار ماندگار در چنین دنیایی بسیار سخت و ناشدنی است.
در ستایش اجرای قانون کپی رایت
اکنون که با قانون کپی رایت و چگونگی اجرای آن در ایران و جهان آشنا شدیم، بد نیست مزایای اجرای آن را نیز بررسی کنیم.
- حفظ حقوق مادی و معنوی پدیدآورندگان
یکی از مهم‌ترین مزیت‌های قانون کپی رایت این است که از حقوق مادی و معنوی پدیدآورندگان و ناشران آثار محافظت خواهد شد. پایبندی به چنین قانونی باعث می‌شود که افراد بتوانند از آثار خود منفعت کسب کنند. نتایج منفعت بردن از آثار نیز بر کسی پوشیده نیست. خودتان می‌توانید چنین فضایی را به خوبی تصور کنید.
- مجازات متخلفان
در صورتی که برای کپی‌برداری و فروش آثار کپی‌برداری شده قانونی وجود نداشته باشد، شاهد فضای آشفته‌ای خواهیم بود که در آن از هر کتاب ترجمه‌هایی با کیفیت‌های متفاوت وجود خواهد داشت که هیچکدام احترامی برای صاحبان اصلی اثر قائل نیستند. چنین شرایطی موجب سردرگم شدن مخاطبان و حتی انتخاب ترجمه‌های نادرست خواهد شد. اما در صورت وجود قانون و اجرای درست آن، چنین افرادی فرصت سودجویی نخواهند داشت.
- دلگرمی پدیدآورندگان به حمایت قانون
وجود چنین قانونی باعث می‌شود که پدیدآورندگان آثار با آرامش بیشتری فعالیت کنند و به جای نگرانی بابت سوء‌استفاده از آثارشان یا ترجمۀ همزمان یک اثر توسط مترجمانی دیگر، تمرکز بیشتری داشته باشند.
ایران جزو معدود کشورهایی است که عضو کنوانسیون برن نیست. به همین دلیل در حال حاضر بیشتر آثار خارجی بدون مجوز پدیدآورندگان، ترجمه و منتشر می‌شوند. البته تعدادی از ناشران هم هستند که با وجود سختی‌های گرفتن حق انتشار در ایران و نبود الزام قانونی، به دلیل رعایت اخلاق حرفه‌ای، از پدیدآورندگان آثار مجوز می‌گیرند.
ما نیز در نشر نوین با یاری مخاطبانمان سال‌هاست که تلاش می‌کنیم جامعۀ ایران را با قانون کپی رایت و مزایای آن آشنا کنیم و در این راه موفق به دریافت مجوز رسمی ترجمه و انتشار کتاب‌های بسیاری شده‌ایم. با این حاکم نبوده کتاب‌هایی که به دلیل شرایط ایران، بعد از ماه‌ها تلاش و برنامه‌ریزی نتوانستیم کپی رایت آنها را خریداری کنیم. نتیجۀ تمام این تلاش‌ها به همراهان عزیزمان تقدیم می‌شود که تلاش می‌کنند کتاب‌هایی دارای نشان کپی رایت را خریداری کنند تا ضمن احترام گذاشتن به حقوق مادی و معنوی پدیدآورندگان آثار، چنین فرهنگ پسندیده‌ای را ترویج دهند.
