سوگ (Grief)، تجربه‌ای اجتناب‌ناپذیر در زندگی هر فرد است و می‌تواند ناشی از فقدان عزیزان، از دست دادن شغل، شکست‌های عاطفی یا تغییرات اساسی در زندگی باشد. هر فرد در طول زندگی خود بارها با انواع سوگ مواجه می‌شود، به همین دلیل یادگیری روند صحیح سوگواری و نحوه کنار آمدن با این احساسات، امری ضروری است.
مدت و شدت سوگ در افراد متفاوت است. برخی ممکن است تنها چند روز احساس غم داشته باشند، در حالی که برای برخی دیگر، این احساسات ممکن است ماه‌ها یا حتی سال‌ها ادامه پیدا کند. سوگ می‌تواند زندگی روزمره را تحت تأثیر قرار دهد و احساساتی مانند تنهایی، ناامیدی، بی‌ارزشی و بی‌اعتمادی را به همراه داشته باشد.
در این مقاله، به بررسی مفهوم سوگ، روند سوگواری، مراحل آن و روش‌های علمی برای کنار آمدن با این شرایط می‌پردازیم. اگر شما یا یکی از عزیزانتان در حال تجربه این احساس هستید، مطالعه این راهنما می‌تواند به شما در درک بهتر و مدیریت سوگ کمک کند. با ما همراه باشید.
- سوگ چیست؟
- فرد سوگوار چه احساساتی را تجربه می‌کند؟
- سوگواری یعنی چه؟
- انواع سوگواری
- چطور سوگ را پشت سر بگذاریم؟
- تاثیر سوگ روی بدن
- انواع سوگ
- مراحل سوگواری
- چطور به فرد سوگوار کمک کنیم؟
- معرفی چند کتاب در مورد سوگ
- چند سوال رایج در مورد سوگ
سوگ چیست؟
سوگ احساسی است که فرد در اثر از دست دادن یا فقدان چیزی یا کسی که نقش پررنگی در زندگی و هویت او داشته است، تجربه می‌کند. افراد بعد از مرگ عزیزان، مرگ حیوان خانگی، از دست دادن شغل، جا به جایی محل زندگی، جنگ، پشت سر گذاشتن بلایای طبیعی، جدایی از همسر یا دوست برای مدتی درگیر سوگواری هستند. بنابراین برخلاف باور عموم مردم، سوگ تنها در اثر مرگ عزیزان ایجاد نمی‌شود بلکه هر از دست دادنی می‌تواند فرد را در مرحله سوگ و سوگواری قرار دهد.
انجمن روانشناسی آمریکا (American Psychological Association) سوگ را اینچنین تعریف می‌کند:
سوگ، رنجی عمیق است که پس از یک فقدان بزرگ، به‌ویژه مرگ یک عزیز، تجربه می‌شود. سوگواری معمولاً با ناراحتی جسمی، اضطراب جدایی، سردرگمی، اشتیاق شدید، درگیری ذهنی با گذشته و نگرانی نسبت به آینده همراه است. سوگ شدید می‌تواند با تضعیف سیستم ایمنی، بی‌توجهی به خود و بروز افکار خودکشی، سلامت فرد را به خطر بیندازد.
سوگ ممکن است همچنین به شکل حسرت برای چیزی از دست رفته، پشیمانی از عملی انجام‌شده یا اندوهی عمیق به دلیل وقوع اتفاقی ناگوار برای فرد، ظاهر شود.
فرد سوگوار چه احساساتی را تجربه می‌کند؟
همان طور که دلیل ایجاد سوگ در فردی با فرد دیگر متفاوت است، نشانه‌های آن نیز در افراد مختلف با هم فرق می‌کند. برای مثال ممکن است علائم سوگ والدین در یک نفر شامل بی‌قراری و گریه شدید باشد اما یک فرد دیگر بعد از فقدان والدین خود منزوی و ساکت می‌شود. علائم زیر جزو رایج‌ترین علائم سوگ هستند و کم و بیش در انواع سوگ دیده می‌شوند:
- احساس غم و اندوه درونی شدید
- احساس ناامیدی
- سردرد
- اضطراب
- احساس نفرت و خشم
- احساس سردرگمی
- وسواس فکری
- دل بریدن از زندگی
- بی‌اعتمادی نسبت به دیگران
- بی‌اعتنایی به خود
- از دست دادن معنی زندگی
- نداشتن تمرکز
- انکار شرایط پیش آمده
- خستگی شدید
- نداشتن هدف در زندگی
سوگواری یعنی چه؟
هر یک از ما وقتی چیزی یا کسی را از دست می‌دهیم که ارزش زیادی برای آن قائل بوده‌ایم، در غم این فقدان و برای تحمل درد ناشی از آن به شیوه خاصی عمل می‌کنیم. به این شیوه خاص، سوگواری گفته می‌شود. برگزاری مراسم‌های آیینی سوگواری در مناطق مختلف به شیوه‌های مختلف، ناشی از تفاوت رفتار افراد بعد از مواجهه با سوگ است.
انواع سوگواری
همان طور که سوگ انواع مختلفی دارد، سوگواری نیز شکل‌های متفاوتی دارد. باید بدانید که درد ناشی از فقدان و از دست دادن، در هر فردی یک احساس منحصر به فرد است. زیرا روحیات و رفتار افراد مختلف با هم فرق می‌کند و همین باعث ایجاد سوگواری به شکل‌های مختلف می‌شود. در ادامه به معرفی سه مورد از مهم‌ترین و شایع‌ترین انواع سوگواری‌ها می‌پردازیم که تقریبا همه افراد به نوعی آن‌ها را در زندگی تجربه می‌کنند:
سوگواری مرگ عزیزان
سوگ مرگ، جز بدترین و اندوه‌بارترین انواع سوگ محسوب می‌شود. افراد در مواجهه با این سوگ به شکل‌های مختلفی سوگواری می‌کنند. برای مثال یک نفر برای کنار آمدن با سوگ مرگ عزیزان خود، در اقدامات عام المنفعه شرکت می‌کند تا یادبود ماندگاری از عزیز از دست رفته خود به جای بگذارد. اما دیگری ممکن است اندوه درونی شدیدی تجربه کند و ارتباط خودش را با زندگی قطع کند.
سوگواری جدایی و طلاق
رفتار افراد مختلف در مواجهه با سوگ جدایی و طلاق نیز با هم فرق می‌کند. یک نفر بعد از جدایی احساس پوچی می‌کند و تا مدت‌ها نمی‌تواند به زندگی عادی برگردد، اما دیگری بعد از طلاق احساس آزادی بیشتری دارد و راه جدیدی را در پیش می‌گیرد.
سوگ از دست دادن شغل
شما وقتی بعد از مدتی شغل خود را از دست می‌دهید، به نوعی درگیر سوگ می‌شوید و یک مرحله سوگواری را پشت سر خواهید گذاشت. بیشتر افراد بعد از اینکه شغل خود را از دست می‌دهند دچار ناامیدی، افسردگی، اضطراب و پوچی می‌شوند و هدف خود در زندگی را گم می‌کنند. آشنایی با روش‌های سوگواری به دلیل از دست دادن شغل بسیار مهم است، زیرا هر رفتار نادرستی در این امر می‌تواند منجر به افسردگی شدید شود.
چطور سوگ را پشت سر بگذاریم؟
شیوه سوگواری در افراد در مواجهه با انواع سوگ، با هم متفاوت است. در واقع هر فرد به شیوه خاص خود عمل سعی می‌کند رنج و اندوه خود را تسکین بخشد. توصیه‌های زیر برای غلبه بر سوگ و روند صحیح سوگواری تاثیرگذار خواهد بود:
- در دوران سوگواری، مراقب سلامت خود باشید و خودتان را از یاد نبرید.
- از احساسی که دارید، فرار نکنید. احساس خود را بپذیرید و به خودتان اجازه سوگواری بدهید.
- درک کنید که سوگ، یک احساس غیرقابل پیش‌بینی است و هر زمانی ممکن است درگیر سوگ و سوگواری شوید.
- با خودتان مهربان باشید و حق بدهید برای مدتی ناراحت و افسرده باشد.
- خودتان را بابت کارهای کرده و نکرده سرزنش نکنید.
- حتما با یک مشاور صحبت کنید.
- برای برگشتن به زندگی عادی عجله نکنید و به خودتان برای سوگواری فرصت بدهید.
تاثیر سوگ روی بدن
سوگ از هر نوعی که باشد، می‌تواند سلامت جسم و روح فرد را تحت تاثیر قرار دهد. برخی از مهم‌ترین تاثیرات سوگ روی بدن عبارت اند از:
- درد: سوگ هم می‌تواند باعث بروز دردهای عضلانی شود، و هم می‌تواند دردهای قبلی را شدت بخشد. درد ناشی از سوگ در اکثر مواقع موقتی است، اما گاهی می‌تواند به یک درد مزمن و طولانی مدت تبدیل شود. علت این امر، این است که در روند سوگ بدن در شرایط استرسی و تنشی قرار دارد و هورمون‌ها مختلف برای کنترل این استرس مدام ترشح می‌شوند. ترشح این هورمون‌ها انقباض عضلانی و به دنبال آن درد عضلانی را به همراه دارد.
- مشکلات خواب: یکی از نشانه‌های رایج سوگ روی بدن، مشکلات خواب است. برخی از افراد بعد از فقدان عزیزان خود، نمی‌توانند به راحتی بخوابند و ساعات زیادی را بیدار می‌مانند. اما برخی دیگر ممکن است در پاسخ به این شرایط، بیشتر از قبل بخوابند. بی‌خوابی در مواجهه با سوگ رایج‌تر از پرخوابی بعد از سوگ است.
- پرخوری یا بی‌اشتهایی: هورمون‌ها روی بدن افراد مختلف در مواجهه با سوگ می‌توانند باعث بروز پرخوری یا بی‌اشتهایی شوند.
- مشکلات سیستم ایمنی: هورمون‌هایی که برای کنترل استرس در دوره سوگ ترشح می‌شوند، قدرت بسیار بالایی دارند و می‌توانند تعادل دیگر هورمون‌های بدن را به هم بزنند. همین مساله باعث ضعف سیستم ایمنی می‌شود.
انواع سوگ
سوگ انواع مختلفی دارد که شیوۀ مواجهه با هر کدام از آن‌ها با هم فرق می‌کند. در این قسمت به معرفی انواع سوگ می‌پردازیم:
سوگ عادی
سوگ عادی، به سوگی اطلاق می‌شود که بعد از فقدان و از دست دادن چیزی یا کسی بین 6 ماه تا 2 سال طول بکشد. رسم و رسومات فرهنگی و مذهبی در شکل‌گیری این نوع سوگ نقش مهمی دارند. برای مثال در ایران افراد به یادبود عزیز از دست رفته خود، هر ساله دور هم جمع می‌شوند این در حالی است که در کشورهای دیگر این شرایط وجود ندارد.
سوگ غایب
سوگ غایب، زمانی اتفاق می‌افتد که یک فرد در مواجهه با یک فقدان بزرگ و مهم هیچ واکنشی از خودش نشان نمی‌دهد و در واقع این فقدان را انکار می‌کند. علت بروز این نوع سوگ در اغلب موارد، وقوع ناگهانی و غیرمنتظره سوگ است. برای مثال کودکی که در طی یک حادثه پدر و مادر خود را به صورت ناگهانی و به یکباره از دست می‌دهد، هیچ درکی از شرایط پیش آمده ندارد و نمی‌داند که چه کاری باید انجام دهد. افرادی که درگیر سوگ غایب هستند، اگر چه که رفتار خاصی ندارند اما از درون متلاشی و آشفته هستند.
سوگ معوق
سوگ معوق یا تاخیری، یعنی فرد در مواجهه با سوگ بلافاصله واکنش نمی‌دهد و بعد از گذشت یک مدت طولانی و مواجهه‌شدن با فقدانی دیگر سوگواری‌اش را شروع می‌کند. مثلا وقتی کسی طلاق می‌گیرد شاید تا یک سال سوگواری نکند، اما وقتی از کارش اخراج می‌شود یا عزیزی را از دست می‌دهد، سوگواری برای طلاق و جدایی‌اش را هم شروع می‌کند.
سوگ ابراز نشده
طبق تعریف دکتر کنث دوکا در کتاب سوگ ابراز نشده؛ تشخیص اندوه پنهان، در مورد سوگ ابراز نشده این چنین توضیح می‌دهد: «سوگ ابراز نشده زمانی رخ می‌دهد که جامعه یا خانواده، نیاز و حق سوگواری فرد در مورد یک سوگ را نادیده می‌گیرد و به او اجازه سوگواری نمی‌دهد.» برای مثال در جامعه ما سوگ از دست دادن حیوانات خانگی، نوعی سوگ ابراز نشده محسوب می‌شود، زیرا جامعه ما از نظر فرهنگی سوگواری برای حیوانات را کوچک می‌شمارد و افرادی را که سوگواری می‌کنند، سرزنش می‌کند.
سوگ پیچیده
سوگ پیچیده زمانی رخ می‌دهد که فرد در مواجهه با سوگ پیش آمده احساسات متناقضی دارد. مثلا وقتی کسی همسر قبلی خود را به دلیل مرگ از دست می‌دهد، به نوعی سوگ پیچیده را تجربه می‌کند. همچنین شما بعد از اخراج‌شدن از کاری که دوستش نداشته‌اید، درگیر سوگ پیچیده می‌شوید.
سوگ پیشاپیش
وقتی می‌دانید که به زودی یک فقدان یا از دست دادن را تجربه خواهید کرد، سوگ پیشاپیش را تجربه می‌کنید. مثلا وقتی کسی از عزیزانتان به یک بیماری سخت و لاعلاج مبتلا می‌شود و می‌دانید که مرگ او ناگزیر است، با سوگواری پیشاپیش مواجه می‌شوید.
سوگ تخفیف‌یافته
سوگ تخفیف‌یافته، عمر بسیار کوتاهی دارد و افراد مدت زیادی درگیر آن نمی‌شوند. مثلا زود با آن فقدان کنار می‌آیند یا جایگزینی برای آن پیدا می‌کنند.
سوگ مزمن
وقتی ماه‌ها و حتی سال‌ها از وقوع فقدان گذشته باشد و فرد هنوز هم مانند روز اول برای آن سوگواری کند، به این سوگ سوگ مزمن می‌گویند. سوگ مزمن همیشه مثل روز اول زنده است و هیچ وقت از حرارت آن کم نمی‌شود و فرد نمی‌تواند بر آن غلبه کند.
سوگ تحریف شده
سوگ تحریف شده، زمانی رخ می‌دهد که فرد در مواجهه با یک فقدان احساسات بسیار شدیدی از خودش بروز دهد. علت بروز این نوع سوگ، وابستگی شدید عاطفی و احساسی و رفتار خصمانه در مواجهه با فقدان است. فرد سوگوار در این سوگ ممکن است به خودش یا به دیگران آسیب بزند.
سوگ جمعی
برخی از رویدادها مثل جنگ، بلایای طبیعی یا بیماری‌های واگیردار کل افراد جامعه را تحت تاثیر قرار می‌دهند و به همین علت به آن‌ها سوگ جمعی گفته می‌شود.
سوگ مهارشده
وقتی فرد بعد از فقدان یا از دست دادن عزیزان خود هیچ واکنشی نشان ندهد، به این شرایط سوگ مهارشده می‌گویند. مثلا یک نفر بعد از جدایی از همسرش پروژه‌های بیشتری قبول می‌کند یا برای ماموریت‌های کاری به شهر و کشور دیگری مهاجرت می‌کند. فرد با این کار در واقع به حدی سر خودش را شلوغ می‌کند که دیگر وقتی برای سوگواری باقی نمی‌ماند.
سوگ انباشته
سوگ انباشته زمانی رخ می‌دهد که فرد در مدت کوتاهی، چند فقدان مهم و بزرگ را تجربه می‌کند. برای مثال در دورۀ کرونا مرگ‌های متعدد و پشت سر هم بسیاری از خانواده‌ها درگیر سوگ انباشته شدند.
مراحل سوگواری
الیزابت کوبلر راس، روانشناس آمریکایی 5 مرحله زیر را به عنوان مراحل سوگ تعیین کرده است:
- مرحله انکار
- مرحله خشم
- مرحله چانه‌زنی
- مرحله افسردگی
- مرحله پذیرش
در مقالات بعدی در مورد هر یک از این مراحل سوگ بیشتر توضیح خواهیم داد.
چطور به فرد سوگوار کمک کنیم؟
گاهی شما خودتان سوگوار نیستید، اما دوست‌تان، مادر یا پدرتان و خواهر برادرهایتان درگیر نوعی سوگ هستند. در این شرایط شما باید بسیار محتاط باشید، زیرا فرد سوگوار به شدت شکننده است و هر رفتار شما می‌تواند باعث واکنش در او شود. اگر می‌خواهید به دوستان سوگوار خود کمک کرده و از آن‌ها حمایت کنید، نکات زیر کمک‌کننده خواهد بود:
- به هیچ وجه فرد سوگوار را مورد قضاوت قرار ندهید.
- سعی کنید فقط به حرف‌های فرد سوگوار و احساسی که دارد، گوش کنید.
- وقت بیشتری با فرد سوگوار بگذرانید.
- فرد سوگوار را تشویق کنید که با یک مشاور و روانشناس صحبت کند.
- او را تنها نگذارید.
- در مورد اینکه چه کاری انجام بدهد و چه کاری نکند، هیچ حرفی نزنید.
- عامل سوگ فرد را مورد تمسخر و قضاوت قرار ندهید.
معرفی چند کتاب در مورد سوگ
مطالعۀ کتاب‌های مرتبط با سوگ به فرد سوگوار کمک می‌کند تا احساسات و فرآیند غم و اندوه را بهتر درک کند و راهنمایی‌هایی برای گذر از این دوران سخت ارائه می‌دهد. با مطالعۀ کتاب در مورد سوگ و سوگواری و آگاهی از تجربه‌های افراد دیگر در این مورد می‌توانید بیشتر به خودتان حق بدهید و با خود مهربان‌تر باشید. در ادامه چند کتاب از نشر نوین با موضوع سوگ و کنار آمدن با آن را به شما معرفی می‌کنیم.
زندگی سخت است
کتاب زندگی سخت است پاسخ‌های فلسفه به چالش‌ها و سختی‌های زندگی انسان را بررسی می‌کند. ستیا معتقد است سختی‌های زندگی مانند سوگ، غیرقابل اجتناب هستند و باید با آن مواجه شد. او توضیح می‌دهد که چطور می‌توان با وجود این سختی‌ها، زندگی ارزشمندی ساخت. این کتاب می‌تواند یک منبع الهام‌بخش برای افرادی که در حال تجربه سوگ و اندوه هستند، باشد و به آن‌ها کمک کند تابا تفکر و پذیرش، راهی برای بازسازی زندگی خود پس از فقدان بیابند.
گزینۀ ب
کتاب گزینه ب در مورد نحوۀ مواجهه با مصیبت‌ها و سوگ در این زندگی است. این کتاب توضیح می‌دهد که چطور می‌توان بعد از تجربۀ مرگ و شکست‌های زندگی به زندگی برگشت و در میان سختی‌ها به دنبال شادی بود. آدام گرانت در این کتاب به افراد کمک می‌کند تا سوگ را بهتر درک کنند و یاد بگیرند که چگونه می‌توان با احساسات خود کنار آمد و چگونه می‌توان با تاب‌آوری دوباره به زندگی بازگشت.
جستجوی معنا
کتاب جستجوی معنا به افراد کمک می‌کند تا با درد و غم خود کنار بیایند و به کمک پیدا کردن معنا و هدف جدید در زندگی وضعیت زندگی خود را بهبود دهند. به عقیدۀ کسلر سوگ تنها مربوط به پایان نیست و می‌تواند به نوعی شروعی جدید نیز باشد. این کتاب یکی از مهم‌ترین کتاب‌ها در زمینه کمک به افراد در دوران سوگ است.
تلخ و شیرین
کتاب تلخ و شیرین احساسات تلخ‌وشیرین زندگی را بررسی می‌کند و به این موضوع می‌پردازد که چطور با کمک این حس و حال متضاد می‌توانیم زندگی را به شکلی عمیق‌تر و بامعناتر بفهمیم. این کتاب تاثیرات عاطفی و روانی تلخ و شیرین زندگی، از دست دادن و ساختن و ارتباطات میان شادی و غم را بررسی می‌کند. این کتاب برای افرادی که با سوگ و از دست دادن دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند، مناسب است زیرا به افراد کمک می‌کند تا بتوانند احساسات خود را درک کرده و بپذیرند.
چند سوال رایج در مورد سوگ
- تفاوت بین سوگ و سوگواری چیست؟
سوگواری، فرایند کنار آمدن با سوگ است. متخصصانی که به افراد در مواجهه با سوگ کمک می‌کنند، از عباراتی مانند «کار کردن روی سوگ» یا «عبور از سوگ» استفاده می‌کنند تا نشان دهند که این احساسات نیازمند پردازش و سازگاری هستند. - تفاوت بین سوگ و داغداری چیست؟
داغداری، دوره‌ای از سوگواری است که پس از مرگ یک عزیز رخ می‌دهد. در این دوره، فرد معمولاً به‌صورت شخصی با غم فقدان کنار می‌آید و در عین حال، همراه با دیگران برای از دست دادن عزیز خود سوگواری می‌کند. - تفاوت بین سوگ و عزاداری چیست؟
عزاداری به شیوه‌های بیرونی ابراز سوگ گفته می‌شود. شما ممکن است با تعریف کردن خاطرات عزیز از دست‌رفته، کاشتن گل مورد علاقه او در باغچه یا پخش کردن خاکستر او در مکانی که دوست داشت، عزاداری کنید. مراسم‌هایی مانند تشییع جنازه و یادبود برگزار می‌شوند تا افراد سوگوار بتوانند در کنار دیگران که برایشان اهمیت دارند، غم خود را ابراز کنند.
ممنون از مقاله خوب و کاربردی
کتاب تلخ و شیرین کتابیه که میتونه به درک سوگ کمک کنه. خیلی زبان روان و مناسبی داره کتاب. مرسی نشر نوین.